Ντιντερό, Ντενί

(Denis Diderot, Λανγκρ 1713 – Παρίσι 1784)). Γάλλος φιλόσοφος, μυθιστοριογράφος και θεατρικός συγγραφέας. Γιος εύπορου μαχαιροποιού, είχε αρχίσει εκκλησιαστική σταδιοδρομία, αλλά σε ηλικία δεκαπέντε ετών την εγκατέλειψε και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι. Όταν τελείωσε με επιτυχία τις σπουδές του, έζησε τρία χρόνια ελεύθερη και έκλυτη ζωή, κατά τα οποία γνώρισε τη δυστυχία και την πείνα. Το 1743 παντρεύτηκε την κόρη μιας πουκαμισούς, την Αντουανέτ Σαμπιόν, από την οποία απέκτησε τρεις γιους. Το 1746 ο βιβλιοπώλης και εκδότης Λε Μπρετόν του ανέθεσε να μεταφράσει από τα αγγλικά την Cyclopaedia του Eφρέμ Τσάμπερς· το αρχικό σχέδιο αναπτύχθηκε έπειτα για να καταλήξει στην έκδοση ενός πρωτότυπου έργου, της Εγκυκλοπαίδειας (Encyclopedie), της οποίας ο Ν. διετέλεσε διευθυντής πάνω από είκοσι χρόνια, ακολουθώντας όλες τις περιπέτειές της. Όταν έγινε γνωστό ότι ήταν ο συγγραφέας της ανώνυμης Επιστολής περί τυφλών για χρήση σ’ εκείνους που βλέπουν (1749), φιλοσοφικού έργου, που θεωρήθηκε από τις αρχές ως ασεβές και ανατρεπτικό, φυλακίστηκε για μερικούς μήνες στο φρούριο του Βενσέν. Από το 1755 χρονολογείται η γνωριμία του με τη Σοφί Βολάν, που ήταν έως το τέλος της ζωής του η τρυφερή ερωμένη και πιστή φίλη του. Το 1761, για να αντιμετωπίσει μια οικονομική κατάσταση, πάντοτε επισφαλή, παρά τη φήμη που είχε αποκτήσει με την Εγκυκλοπαίδεια, ο Ν. προσφέρθηκε να πουλήσει την κολοσσιαία βιβλιοθήκη του, που την αγόρασε η Αικατερίνη B’ της Ρωσίας, μεγάλη θαυμάστρια του φιλοσόφου, η οποία όμως του άφησε τη χρησικτησία της ισόβια, μαζί με ένα ετήσιο επίδομα. Ο Ν. πήγε δυο φορές στην Αγία Πετρούπολη για να επισκεφτεί την τσαρίνα, η οποία τον δέχτηκε με μεγάλες τιμές. Έχοντας εξασφαλίσει έτσι μια σχετική οικονομική άνεση, πέρασε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του εργαζόμενος με τη στοργική φροντίδα της μόνης κόρης που του είχε μείνει και με τη συγκινητική φιλία της Βολάν. Το έργο του Ν. (που εκδόθηκε ανώνυμα ή κυκλοφόρησε ημιπαράνομα, μαζί με εκείνο που εκδόθηκε μετά τον θάνατό του) αναφέρεται σε όλα τα θέματα της πνευματικής ζωής της εποχής του, ακολουθώντας τις πιο πρωτότυπες κατευθύνσεις της ή χαράζοντας νέες. Ο Ν. ασχολήθηκε πολλές φορές με τη φιλοσοφία: Φιλοσοφικές σκέψεις (1746), Σκέψεις επί της ερμηνείας της φύσης (1754), Συνομιλία μεταξύ Ντ’ Αλαμπέρ και Ντιντερό, Όνειρο του Ντ Άλαμπέρ και Συνέχεια της συνομιλίας (1769) που εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του, το 1830 κ.ά. Ασχολήθηκε με το θέατρο, προαναγγέλλοντας το νέο είδος του αστικού δράματος, του οποίου προσπάθησε να δώσει ένα δείγμα με τον Νόθο γιο (που εκδόθηκε το 1757 και παίχτηκε το 1771) και τον Οικογενειάρχη (που εκδόθηκε το 1758 και παίχτηκε το 1760) και διατυπώνοντας μια βαθύτατα νεωτεριστική θεωρία για τα προβλήματα της ηθοποιίας στο περίφημο Παράδοξο περί ηθοποιού (1773-78) που εκδόθηκε μετά τον θάνατό του (1830). Επίσης στο πεδίο των εικαστικών τεχνών, έδωσε σκληρή μάχη για την ανανέωση του γούστου και των αισθητικών κριτηρίων, είτε με τα κριτικά κείμενα για τα Σαλόν (διετείς εκθέσεις ζωγραφικής στο Λούβρο), που έγραψε για τα έτη 1759, 1761, 1763, 1767, 1769, 1771, 1775, 1781, με μια αυθεντικότητα, που τον αναδεικνύει έναν από τους πρώτους αληθινούς τεχνοκρίτες είτε με το άρθρο Ωραίο που έγραψε για την Εγκυκλοπαίδεια και τα Δοκίμια περί ζωγραφικής (1765· εκδόθηκαν το 1795). Ο Ν. έγραψε ακόμα πολλούς διαλόγους, διηγήματα και μυθιστορήματα, μερικά από τα οποία, μετά το νεανικό και αθυρόστομο Τα αδιάκριτα στολίδια (1748), είναι: Η καλογριά (γράφτηκε γύρω στο 1760 και εκδόθηκε μετά τον θάνατό του, το 1796), Ο ανιψιός του Ραμώ, που έγινε γνωστό αρχικά από τη γερμανική μετάφραση που επιμελήθηκε ο Γκέτε το 1805, αλλά που εκδόθηκε σε διορθωμένη γαλλική έκδοση μόνο στα τέλη του περασμένου αιώνα, Ζακ ο μοιρολάτρης και ο αφέντης του (1773· δημοσιεύτηκε μετά τον θάνατό του, το 1796). Αλλά το έργο που χαρακτηρίζει περισσότερο την ψυχοσύνθεσή του και τη μεγαλοφυία του μένει ίσως η Εγκυκλοπαίδεια ή λογικό Λεξικό των Επιστημών, των τεχνών και των επαγγελμάτων (Encyclopedie ou Dictionnaire raisonne des sciences, des arts et des metiers, 1751-72), γιγαντιαίο έργο, στο οποίο συνεργάστηκαν τα μεγαλύτερα πνεύματα της Γαλλίας του 18ου αι., αλλά που οι μεταγενέστεροι το απέδωσαν κυρίως στην ακούραστη εργασία του Ν., ο οποίος, παρά τις αναρίθμητες δυσκολίες, εξασφάλισε τον συντονισμό και τη συνέχισή της, κάνοντάς την το γενναιόψυχο μανιφέστο ενός επαναστατημένου πνευματικού πολιτισμού. Ο Ν. έγραψε αναρίθμητα άρθρα της Εγκυκλοπαίδειας, εκτεινόμενα σε όλα τα πεδία της γνώσης, παντού όπου τον οδηγούσε η καταπληκτική του περιέργεια. Πολύτιμη μαρτυρία μιας ζωηρής ευαισθησίας και μιας φωτεινότατης διάνοιας μένουν τα αναρίθμητα γράμματά του στη Σοφί Βολάν, όπου συχνά οι ιδέες του φιλόσοφου αποκτούν μια σπάνια ευρύτητα πνεύματος. Ο Ν. είναι ίσως ο τυπικότερος εκπρόσωπος του νέου εκείνου πνευματικού πολιτισμού που προετοίμασε την αστική επανάσταση του 18ου αι. και που είχε ως στηρίγματά της τον υλισμό στη φιλοσοφία και την πάλη κατά του απολυταρχισμού στην πολιτική. Στην πνευματική φυσιογνωμία του φαίνεται πράγματι να συγκεντρώνονται τα θεωρητικά ενδιαφέροντα και οι ηθικοκοινωνικές αρχές των μεγαλύτερων στοχαστών του αιώνα. Ο Ν. είχε τις ίδιες με αυτούς διαισθήσεις και περιορισμούς, τολμηρότητες και προκαταλήψεις, που ποτέ δεν τις συνέθετε σε μια αναγκαστικά πλασματική ισορροπία, αλλά αναζητούσε, αντίθετα, με πάθος την αντίφαση, το αναντικατάστατο εκείνο στοιχείο της γνώσης, προαναγγέλλοντας έτσι, πέρα από την εγελιανή διαλεκτική λύση, τον υλισμό του Μαρξ. Δεν είναι τυχαίο ότι μερικά από τα θεμελιώδη έργα του έχουν τη μορφή διαλόγου (όπως το Όνειρο του Ντ’ Αλαμπέρ και Ο ανιψιός του Ραμό), γιατί έτσι εξέφραζαν καλύτερα τον γόνιμο εκείνο «δυϊσμό», που, περισσότερο και από τον χαρακτήρα της εποχής και των συνθηκών, είναι το έκδηλα διακριτικό σημείο των ταλαντεύσεων της σχηματιζόμενης αστικής κοινωνίας. Στη φιλοσοφία, ο Ν. ήταν άθεος υλιστής, κρατώντας με επιτυχία την απόσταση από τη μηχανοκρατία ενός Λα Μετρί, όπως και από τον ιδεαλιστικό υποκειμενισμό του Μπέρκλεϊ, αλλά δεν έδωσε ποτέ συστηματική μορφή στις ιδέες του και συχνά ήταν υποχρεωμένος να συμβιβάζεται εξαιτίας της παρακολούθησης των κρατικών αρχών και της ανάγκης να διατηρεί συμπαγές το μέτωπο των φιλοσόφων· στην πολιτική ήταν υποστηρικτής της συνταγματικής μοναρχίας κατά το αγγλοσαξονικό πρότυπο, αλλά είχε μερικές αστικοδημοκρατικές διαισθήσεις και, ως ένα σημείο, ήταν πρόδρομος του ουτοπικού σοσιαλισμού· στην αισθητική, στο πεδίο της δραματικής τέχνης, έγραψε τα πιο πρωτότυπα και με αναλυτικό βάθος έργα του, που μέσω του Λέσινγκ θεωρούνται ότι εισάγουν τις θεωρητικές βάσεις του νεότερου θεάτρου –ως αφηγητής, ακολούθησε τις σατιρικό– ηθικοπλαστικές τάσεις των Άγγλων συγγραφέων (Ρίτσαρντσον, Φίλντινγκ), τις οποίες πλουτίζει με ασφαλέστερα και εντονότερα φιλοσοφικά ενδιαφέροντα. Σήμερα ο Ν. αναγνωρίζεται ως πρωτότυπος στοχαστής και μεγάλος πνευματικός οργανωτής, από τους μεγαλύτερους της εποχής του, σπάνια μορφή διανοητή, που κατανόησε κατά βάθος τον απελευθερωτικό προορισμό και την επαναστατική αναγκαιότητα της σκέψης. Ο Ντενί Ντιντερό διεύθυνε πάνω από είκοσι χρόνια την «Εγκυκλοπαίδεια», κολοσσιαίο έργο, που ήταν προορισμένο να γίνει ο σημαντικότερος φορέας των ιδεών του διαφωτισμού. Εδώ, εικόνα από την «Εγκυκλοπαίδεια»: τομή ορυχείου. Ο Ντενί Ντιντερό διεύθυνε πάνω από είκοσι χρόνια την «Εγκυκλοπαίδεια», κολοσσιαίο έργο, που ήταν προορισμένο να γίνει ο σημαντικότερος φορέας των ιδεών του διαφωτισμού. Εδώ, εικόνα από την «Εγκυκλοπαίδεια»: σύνθεση τυπογραφικών στοιχείων. Υδατογραφία για την εικονογράφηση του «Οικογενειάρχη», θεατρικού έργου του, που δημοσιεύτηκε το 1758. Το θέατρο ήταν από τα μεγάλα πνευματικά ενδιαφέροντα του Ντιντερό, ο οποίος με τα θεατρικά του κείμενα καθιέρωσε ένα νεό θεατρικό είδος, το «αστικό δράμα» (Παρίσι, Βιβλιοθήκη Αρσενάλ). Φωτογραφία του, ελαιογραφία του Ντμίτρι Λεβίτσκι (Γενεύη, Μουσείο Τέχνης και Ιστορίας).